کوز کونی ننك یەمسز صالقون جیلی، شادلق بلەن یا ایسە شادلقلی جلی امودلر بلەن طولغان کونکللرنی گنە ئوشوتە آلمی. صیوق بولوطلر بلەن اورالغان توسمرسز کوك یوزی، طبيعت. بیرگان بیزەکلرن یوغالتوب یالانغاچ قالغان یر یوزی؛ خصوصا کوکدەگی توسمرسز بولوطلرننك ئللە نیندی مهم بر کونکلسزلك آنکدرا طورغان تلاشلی وچطق چرای بلەن بر طوقتاوسز ئللە قایولرغە آغوب طورولری، یر یوزندەگی صولوب صارغایغان یاپراقلرننك اژغروب طورغان جیل بلەن پریشان حالدە تپەلردن چوقورلرغە، اوراملردن تقرقلرغە سورەلوب بەرلوب یورتولری – کچکنەرەك اولچەودە، کونکلسز گنە بر «آخر زمان» تأثیری بیرەلر. کونکللری شادلق بلەن یا ایسە شادلقلی جلی امیدلر بلەن طولغان کشیلر بو "کچکنە آخر زمان"نی صحنەدە قاراغان شیکللی کیفلرن بوزمی غنە سیر ایتەلر. اما، شادلغی یوق، امیدی آز کشیلر آلای توگل. بو منظرە، بو کویلردن آلارننك کونکللری بویوغا؛ گویا «چن آخر زمان» یتکان شیکللی بولا

قویاش بایوغان، کیچ شاقتی صالقون ایدی. کوك یوزی چاتر شیکللی اوتەولی دیەرلك صوری قارالچم بولوطلر بلەن قاپلانغان، اما قویاش بایوغان یاق، افق، گویا چاترننك آلغی یا‌غی شیکللی یاب یاقتی قالغان، - غربی یاقتیلق شرق عالمنە یاتشقلی سارغلت قزل یاقتلق... طاش توشەولی بر میداندن کوچەم. صالقون جیل نق غنە اولی. کشیلر یاخشی یورمی؛ تیگزسز طاشلر اوستندە آغاچ قورچاقلر شیکللی ألپن تولپن سیکروب سیکروب کیتکان توسلی کورنەلر. یراغراق قایادر قالون و صالماقلی طاوش بلەن صالداتلر جرلاغان ایشتلە. یاقندەراق، شوشی میداننك اوق ایکنچی یاغندە آخرسی، گویا تگیلرگە جواب قایتارغان توسلی ایتدروب ایکنچی بر فرقە صالداتلر آرا-صرا نق طاوش بلەن: «آیت، دوا، تری!» دیب قچقروب یبارەلر. قولاقلرغە سنکشوب بتکان بو طانش جر، طانش طاوشلر کوندوزن عادی طاوشلر درجەسندە سیزلمی اوتسەلر دە، کیچ طنلغی، کيچ مونکی بلەن هماندە کونکلنی یراق یراقلرغە آلوب کیتە آلا وکوب کنە اویلاتا آلالر. مین اوز حالم بلەن گنە بولشوب بارغاندە یانمدوق بر کشی کینەت

.قارانکز ئلی افندی... – دیدم –

ئەیلەنوب قاراسام، تبەنەك کنە، قصقە کیوملی، صاقالسز میوقسز بر یاش اوسمر - جگت، قولندە چاینیگی دە بار...٣

.یە، نرسە؟ – دیدم –

اول شاقتی آپترانغان قیافتدە

٥– آشارغە بارغان ایدك مونە... مین قاینار صو آلورغە دیب قالدم، ایبدشلر کیتوب ‌‌ئولگرگانلر... بزننك قازارما قایدا ایکان... سین بلمیسنكمی؟ فلاغی دە بار... – دیدی

.قازارمالر ‌أنە تگی یاقدە. – دیدم –

‌ أنە تگندەمی؟ –

.ئییو، ئییو –

اول، کورسەتکان یاقغە کیتە باشلا‌غان ایدی، طاغن کینەت طوقتالدی و:٧

٨–یارالیلردە بار، ئییو؟ بزننك بلەن یەنەشە یارالیلردە بار بیت... بز اوزمز پالچنلر... – دیدی.١

٩– ئییو، ئییو، لازاریت هم شوشی رەتدە، – دیدم. شولای دیگاچ آننك کونکلی طنچلانا یازدی بو‌غای، لکن طاغن کونکلن نغتور ایچون آخرسی، کیتە کیتەگنە

١– فلاغی دە بار، ئییو؟ – دیب صوراب قویدی

١– ئییو، فلاغی دە بار، – دیدم – شوندن صونك اول بردە ایکلەنمیچە چاینیگینە قاری قاری جیل اونکغاینە کیتوب باردی

اول مینکا بیك سادە کونکللی و سویکملی کورندی. آننك آول جگتی بولوب، موندە یانکاراق غنە کیلگان بولووی و ایبدشلری آنکار چاینیك طوتدروب خدمتی بلەن فایدەلانغان حالدە آننك اوز «بار»لغی صاقلانوغە آزغنەدە اهمیت بیرمەگانلکلری ایسکە کیلوب کونکلدە قزغانوغە یاقن بر نرسە حاصل بولدی. خیر اویدن چقغاندوق کونکلننك قللری شولای یومشاغراق ایتوب رەتلەنگان ایدی آخرسی: ایرتە طانکدە عید بولوغە قارامیچە کشی حالی بلشورگە بارو نیتی بلەن چقغان ایدم. کشی... ئییو، مین آنی یشقنە کورە طورسامدە بو یولی طاغن کینەت آننك حالن بلشەسم، عید شریفنی نیندی حالدە قارشی آلوون بلەسم کیلدی. آننك مونکصو طاوشی کونکلمە، سویکملی سرلی چهرەسن کوز آلدیما کیترو گویا اختیارسزلاب مینی اورنمدن قوزغادیلر. اول بیت بالا چا‌غمدە شوشندی کوزگی داوللی کیچلردە اوزیننك مونكصو و ماطور طاوشی بلەن: «یوزیگن یوغالتقان پادشا قزی» و ئللە قایدە قاف طاولری آرتندەغی «چالمادی ملا قزی» حکایەلرن سویلەب مینی یواتا و کونکلمە ئللە نیندی سرلی مونکلر صالا طورغان ایدی. اول چاغندە ئلی اول اوزی دە «یوزیگن یوغالتقان پادشا قزی» شیکللی ماطور طوتاش ایدی. اما حاضر، ایرن یوغالتقان و اوغلن صوغشقە اوزاتقان یارتیلاش آق چەچلی خاتون ایندی...ا

* * *
صالداتلر جرلاغان طاوش ایشتلمی، صالقون جیل گنە اولی ایدی. کیچ ایندی شاقتی قارانکغی، تەرەزەلردە صارغلت یاقتیلقلر و قارا کولەگەلر کوزگە چاغلغالی. اورامدە کشی آز کورنە، سویلەشکان طاوش طاغن دە سیرەك ایشتلە. اول دە صو قویونغان یردن ‌ئوشوب چقغاندەغی شیکللی ‌‌‌‌ئوزوب-ئوزوب گنە ئیتلگان صماق ایشتلدی. مونە پوچماق کیبت آلدندە ایکی ایر کشی سویلەشە: «بلا اش، چەنچلوب کنەدە کیتسونلر!..» «بر نیشلەتە آلمیسنك شول... ایرتەگە کرگن، جەمی؟» ‌أنە ایکی خاتون کیبتدن سویلەشب چغالر: «جوق، جوق ایندی، بو حالنی کورگان دە یوق، ایشتکان دە...» قارشیدە ایکی کشی ئوشوگان طاوش بلەن سویلەشە کیلەلر: «قایچان، ایرتەگەمی؟..»١

قاپقەغە یتکاندە استانسە یاغندن اوزون غنە ایتدروب قچقرغان ماشینە طاوشی ایشتلە. گویا اول دە صالقونسنوب قچقرا... مونە نائلە آپایننك طانش، ایسکی گنە، سویکملی گنە قاپقاسی. یورتدە جیل اولاودن باشقە هیچ طاوش طن یوق. وقتسز یورگان قوناقغە «مالچیك» آچولانماقچی بولغان ایدی. دوستنی طانوغاچ اوزوك اویاتلی بولوب آیاقلرغە سوکەلە بايلادی، «آنی بیت باشدوق طاوش بیرەلر...» دیگان توسلی ایتدروب اوزن آقلارغە طرشا ایدی آخریسی... ایشك قاقماسدن الوك ئللە نیشلەب کنە تەرەزەدن قارارغە اویلادم. مین تەرەزەگە یونەلگاچ دە «مالچیك» شنکشوب قویدی؛ نرسە ئیتورگە تلەگاندر ایندی، آنسی البتە اوزینەگنە معلوم. «یارامی، یاخشی توگل...» دیمەکچی بولدیمیکان ایندی؟ مین آنکار التفات ایتمیچە تەرەزەدن قاراغان ایدم، - تەنلرم چمرداب کیتدی... نائلە آپای جلی، ایکی قزچغی آپتراشقان قیافتدە آنکار قاراب طورا ایدیلر... تەرەزدن بورلوب یورتقە کوز یورتدم: قارانکغی، کونکلسز؛ ایشك آلدی باقچەسندەغی آغاچلرنی جیل اولاتا... مالچیك کیتوب ئوز اورنسنە یاتدی آخریسی؛ تیرە یاندە کورنمی... نیشلەرگە ایکان، کرەسیمی، ئللە کرمی گنە قایتوب کیتەسی؟.. نائلە ‌أپایننك جلاغانن کورگاچدە اوغلی عمر حقندە کونکلمە ئللە نیندی اویلار کیلە باشلادی. ئللە یارالانغان، ئللە اوترلگان خبری کیلگان...١

قایتوب کیلگان چاقدە نائلە آپایغە کرمەوم ایچون اوکونمی و اوز اوزمنی بولای اقلی ایدم: اگر قورقنچلی اویلارم چندە درست بولغان بولسە آندی فاجغەلی حسرتنی اورتاقلاشقان بولوب باری بر اول کشیگە تیز گنە تسلی بیرو، آنی یواتو ممکن توگل. اول باری بر ئوزیننك آچی ولذتلی کوز یاشلرن توگودن تیزگنە طوقتی آلمی. تسلی بیرو ایچون دە بر آز آننك وقتن کوتو کیرەك... مثلا: ایرتەگە، عید کونگە حدلی ایچماسە... ایندی اگر اول اویلار قوری بر «وسوسە»دن گنە عبارت بولوب آننك جلاوی باری اچ پوشقاندن و بالاسن صاغنغانلقدن بولسە؟ یا ایسە آلایدە توگل؛ اگر اول او‌غلیننك وطن مدافعەسندە زور خدمتلر کورسەتوب سببلی زور مکافات و نشانلرغە نائل بولغانلغی حقندە خبر آلوب شادلغندن جلی طورغان بولسە؟ اول چاغندە طاغندە شەب! حتی ایندی آنسی بیگرەکدە شەب بولاچق: ایرتەن عید نمازندن چغشقە بردن ایکی شادلقغە اورتاقلاشورغە... عید شریف شادلغی و عمرننك وطن خدمتندەگی موفقیت شادلغی

ئلیگی میدانلقغە قایتوب یتکاندە افقدەگی صارغلت-قزل یاقتیلقلر بتکان ایدی ایندی. کوك یوزندە صالقون خیاللرغە چوم‌غان آیننك آق شەولەلری گنە کورنگالی ایدی. یراق – یراقلردە آللی گوللی خیال کوگندە ایسە نائلە آپایننك اوغلی عمر اوچوب یوری، - بر قاراغاندە اول زبون قیافتدە، چتق چرای بلەن، قانلرغە بویالغان حالدە کورنە؛ ایکنچی قاراغاندە یالتراوق نشانلر، آلتونلی قلچلر طاقغان، مظفرانە قیافتدە شادلقلی یوز کورسەتوب کولە... آغارغان چەچلی نائلە آپای ایسە همان جلی ایدی...١
شك

Көз көненең ямьсез салкын җиле, шатлык белән, яисә шатлыклы өметләр белән тулган күңелләрне генә өшетә алмый. Сыек болытлар белән уралган төсмерсез күк йөзе, табигать. Биргән бизәкләрен югалтып, ялангач калган җир йөзе; хосусән, күктәге төсмерсез болытларны әллә нинди мөһим бер күңелсезлек аңдыра торган тәляшлы вә чытык чырай белән бертуктаусыз әллә кайларга агып торулары, җир йөзендәге сулып саргайган яфракларның ыжгырып торган җил белән пәришан хәлдә тәпәләрдән чокырларга, урамнардан тыкрыкларга сүрәлеп бәрелеп йөртүләре – кечкенәрәк үлчәүдә, күңелсез генә бер «ахырзаман» тәэсире бирәләр. Күңелләре шатлык белән яисә шатлыклы җылы өметләр белән тулган кешеләр бу «кечкенә ахырзаман»ны сәхнәдә караган шикелле, кәефләрен бозмый гына сәер итәләр. Әмма шатлыгы юк, өмете әз кешеләр алай түгел. Бу манзара, бу көйләрдә аларның күңелләре боега, гүя «чын ахырзаман» җиткән шикелле була...

Кояш баеган, кич шактый салкынайды. Күк йөзе чатыр шикелле үтәүле диярлек соры каралчым болытлар белән капланган, әмма кояш баеган як, офык, гүя чатырның алгы ягы шикелле яп-якты калган гарби яктан шәрык галәменә ятышыклы саргылт-кызыл яктылык... Таш түшәүле бер мәйданнан күчәм. Салкын җил нык кына улый. Кешеләр яхшы йөрми. Тигезсез ташлар өстендә агач курчаклар шикелле әлпен-төлпен сикереп-сикереп киткән төсле күренәләр. Ераграк каядыр калын вә салмаклы тавыш белән солдатлар җырлаган ишетелә. Якындарак, шушы мәйданның ук икенче ягында, ахрысы, гүя тегеләргә җавап кайтарган төсле иттереп, икенче бер фирка солдатлар ара-сыра нык тавыш белән: «Айт, два, три», – дип кычкырып җибәрәләр. Колакларга сеңешеп беткән бу таныш җыр, таныш тавышлар көндезен гади тавышлар дәрәҗәсендә сизелми үтсәләр дә, кич тынлыгы, кич моңы белән һаман да күңелне ерак-еракларга алып китә ала вә күп кенә уйлата алар. Мин үз хәлем белән генә бүлешеп барганда, янымда ук бер кеше кинәт:

– Карагыз әле әфәнде... – диде.

Әйләнеп карасам, тәбәнәк кенә, кыска киемле, сакалсыз-мыексыз бер яшүсмер егет, кулында чайнигы да бар...

– Йә, нәрсә? – дидем.

Ул шактый аптыранган кыяфәттә:

– ...Ашарга барган идек менә... Мин кайнар су алырга дип калдым, иптәшләр китеп өлгергәннәр... Безнең казарма кайда икән... – Син белмисеңме? Флагы да бар... – диде.

– Казармалар әнә теге якта – дидем.

– Әнә тегендәме?

– Әйе, әйе.

Ул күрсәткән якка китә башлаган иде, тагын кинәт тукталды вә:

– Яралылар да бар, әйе? Безнең белән янәшә яралылар да бар бит... Без үзебез палчыннар... – диде.

– Әйе, әйе, лазарет һәм шушы рәттә, – дидем. Шулай дигәч, аның күңеле тынычлана язды бугай, ләкин тагын күңелен ныгытыр өчен, ахрысы, китә-китә генә:

– Флагы да бар, әйе? – дип сорап куйды.

– Әйе, флагы бар, – дидем. Шуннан соң ул бер дә икеләнмичә чайнигына карый-карый җил уңгаена китеп барды.

Ул миңа бик садә күңелле вә сөйкемле күренде. Аның авыл егете булып, монда яңарак кына килгән булуы вә иптәшләре аңар чайник тоттырып хезмәте белән файдаланган хәлдә, аның үз «бар»лыгы саклануга аз гына да әһәмият бирмәгәнлекләре искә килеп, күңелдә кызгануга якын бер нәрсә хасил булды. Хәер, өйдән чыкканда ук күңелнең кыллары шулай йомшаграк итеп рәтләнгән иде, ахрысы: иртә таңда, гает булуга карамыйча, кеше хәле белешергә бару нияте белән чыккан идем. Кеше... әйе, мин аны еш кына күрә торсам да, бу юлы тагын кинәт аның хәлен белешәсем, гайде шәрифне нинди хәлдә каршы алуын беләсем килде. Аның моңсу тавышын күңелемә, сөйкемле серле чәһрәсен күз алдыма китерү, гүя ихтиярсызлап, мине урынымнан кузгадылар. Ул бит бала чагымда шушындый көзге давыллы кичәләрдә үзенең моңсу вә матур тавышы белән: «Йөзеген югалткан патша кызы» вә әллә кайда Каф таулары артындагы «Чалмады мулла кызы» хикәяләрен сөйләп, мине юата вә күңелемә әллә нинди серле моңнар сала торган иде. Ул чагында әле ул үзе дә «Йөзеген югалткан патша кызы» шикелле матур туташ иде. Әмма хәзер, ирен югалткан вә углын сугышка озаткан яртылаш ак чәчле хатын инде...

* * *

Солдатлар җырлаган тавыш ишетелми, салкын җил генә улый иде. Кич инде шактый караңгы, тәрәзәләрдә саргылт яктылыклар вә кара күләгәләр күзгә чагылгалый. Урамда кеше аз күренә, сөйләшкән тавыш тагын да сирәк ишетелә. Ул да су коенган җирдән өшеп чыккандагы шикелле өзеп-өзеп кенә әйтелгән сымак ишетелде. Менә почмак кибет алдында ике ир кеше сөйләшәләр: «Бәла эш, чәнчелеп кенә дә китсеннәр!..» «Бер нишләтә алмыйсың шул... Иртәгә керген, җәме?». Әнә ике хатын кибеттән сөйләшеп чыгалар: «Җук, җук инде, бу хәлне күргән дә юк, ишеткән дә юк». Каршында ике кеше өшегән тавыш белән сөйләшә киләләр: «Кайчан, иртәгәме?..»
Капкага җиткәндә, станция ягыннан озын гына иттереп кычкырган машина тавышы ишетелә. Гүя ул да салкынсынып кычкыра...

Менә Наилә апайның таныш, иске генә, сөйкемле генә капкасы. Йортта җил улаудан башка һич тавыш-тын юк. Вакытсыз йөргән кунакка Мальчик ачуланмакчы булган иде. Дусны таныгач, үзе үк оятлы булып аякларга сүкәлә башлады, «Аны бит башта ук тавыш бирәләр...», – дигән төсле иттереп үзен акларга тырыша иде, ахрысы... Ишек какмастан элек, әллә нишләп кенә тәрәзәдән карарга уйладым. Мин тәрәзәгә юнәлгәч тә, Мальчик шыңшып куйды; нәрсә әйтергә теләгәндер инде, ансы, әлбәттә, үзенә генә мәгълүм. «Ярамый, яхшы түгел...» – димәкче булды микән инде? Мин аңа илтифат итмичә тәрәзәдән караган идем, тәннәрем чемердәп китте... Наилә апай елый, ике кызчыгы аптырашкан кыяфәттә аңа карап тора иделәр... Тәрәзәдән борылып йортка күз йөрттем: караңгы, күңелсез; ишегалды бакчасындагы агачларны җил улата... Мальчик китеп үз урнысына ятты ахрысы; тирә янда күренми... Нишләргә икән, керәсеме, әллә керми генә кайтып китәсе?.. Наилә апайның елаганын күргәч тә, улы Гомәр хакында күңелемә әллә нинди уйлар килә башлады. Әллә яраланган, әллә үтерелгән хәбәре килгән...

Кайтып килгән чакта Наилә апайга кермәвем өчен үкенми вә үз-үземне болай аклый идем: әгәр куркынычлы уйларым чында дөрес булган булса, андый фаҗигале хәсрәтне уртаклашкан булып, барыбер ул кешегә тиз генә тәсәлли бирү, аны юату мөмкин түгел. Ул барыбер үзенең ачы вә ләззәтле күз яшьләрен түгүдән тиз генә туктый алмый. Тәсәлли бирү өчен дә бераз аның вакытын көтү кирәк... Мәсәлән: иртәгә, гает көнгә хәтле, ичмаса... Инде әгәр ул уйлар коры бер вәсвәсәдән генә гыйбарәт булып, аның елавы бары эч пошканнан вә баласын сагынганлыктан булса? Яисә алай да түгел; әгәр ул углының ватан мөдафәгасында зур хезмәтләр күрсәтү сәбәпле, зур мөкяфәт вә нишаннарга наил булганлыгы хакында хәбәр алып та, шатлыгыннан елый торган булса? Ул чагында тагын да шәп! Хәтта инде анысы бигрәк тә шәп булачак: иртән гает намазыннан чыгышка бердән ике шатлыкка уртаклашырга... Гайде шәриф шатлыгы вә гомернең ватан хезмәтендәге муаффәкыять шатлыгы.

Әлеге мәйданлыкка кайтып җиткәндә, офыктагы саргылт-кызыл яктылыклар беткән иде инде. Күк йөзендә салкын болытлар арасыннан гүя салкын өе, салкын хыялларга чумган айның ак шәүләләре генә күренгәли иде. Ерак-еракларда, аллы-гөлле хыял күгендә исә Наилә апайның углы Гомәр очып йөри, бер караганда, ул зәбун кыяфәттә, чытык чырай белән, каннарга буялган хәлдә күренә. Икенче караганда, ялтыравык нишаннар, алтынлы кылчлар таккан. Мозаффәранә кыяфәттә шатлыклы йөз күрсәтеп көлә... Агарган чәчле Наилә апай исә һаман елый иде...
Ш.К.